Żuchwa – budowa, funkcje, choroby i wady zgryzu
Dzisiejszy tekst będzie poświęcony żuchwie. Jaka jest jej budowa? Za co odpowiada żuchwa? Jakie choroby i wady zgryzu są z nią związane?
Co to jest żuchwa?
To największa kość twarzy, która znajduje się w dolnej części czaszki. W przeciwieństwie do szczęki tutaj mamy do czynienia z ruchomą kością nieparzystą (pojedynczą). Ciekawostką jest fakt, że w okresie płodowym żuchwa zrasta się z dwóch części (lewej oraz prawej), a pozostałość jej spojenia może mieć kształt bruzdy lub wypukłości. Żuchwa jest połączona z czaszką dwoma stawami skroniowo-żuchwowymi.
Budowa żuchwy
Z czego się składa? Żuchwa zbudowana jest z trzonu, czyli elementu poziomego. Dodatkowo dużą rolę odgrywają dwie symetryczne części pionowe (gałęzie). Te elementy łączą się z końcami trzonu mniej więcej pod kątem prostym wynoszącym 90 stopni (w zależności od wieku człowieka, ta wartość kształtuje się w przedziale od 90 stopni do 140 stopni).
Analizując wygląd trzonu żuchwy można dojść do wniosku, że ma on formę podkowy. Co ważne, ten element posiada dwie powierzchnie i tak samo dwa brzegi. Powierzchnia zewnętrzna cechuje się m.in. chropowatą kresą. Jest to ślad spojenia bródkowego. Najbardziej wystająca część trzonu to natomiast guzowatość bródkowa (to bardzo charakterystyczna wyniosłość). Warto dodać, że wzdłuż dolnego brzegu trzonu jest usytuowany przyczep mięśnia szerokiego szyi. Oceniając powierzchnię wewnętrzną też można zauważyć ślady zrośnięcia się żuchwy z dwóch części (a dzieje się to w okresie płodowym). Warto również wspomnieć o wyraźnych wgłębieniach, czyli dołkach podjęzykowych. To tutaj znajduje się ślinianka podjęzykowa wchodząca w skład dużych gruczołów ślinowych. Sporą rolę odgrywają także dołki dwubrzuścowe, czyli miejsca przyczepu brzuśców przednich mięśni dwubrzuścowych.
Brzeg górny trzonu jest określany również jako zębodołowy. Nazwa nie jest przypadkowa. Występuje tutaj bowiem łuk zębodołowy, który zawiera ujścia szesnastu zębodołów (są one oddzielone od siebie przy pomocy cienkich przegród międzyzębowych). Na tym obszarze mamy część przyczepu mięśnia policzkowego, która znajduje się wzdłuż krawędzi zewnętrznej. Brzeg dolny trzonu w wielu aspektach różni się zaś od części górnej. Przede wszystkim jest grubszy, dłuższy i zaokrąglony. Co ważne, to właśnie brzeg dolny stanowi podstawę żuchwy (w tym miejscu jest ona najtwardsza).
Żuchwa składa się także z symetrycznych części pionowych (chodzi o gałęzie). Co warto wiedzieć na temat tych elementów? Gałąź ma postać czworokątnej blaszki kostnej. Składa się zaś z dwóch powierzchni. Dodatkowo mamy tutaj cztery brzegi i dwa wyrostki. Jeśli chodzi o powierzchnię boczną, to zaznacza się tam guzowatość żwaczowa, gdzie przyczepia się ważny mięsień żwacz. Na obszarze powierzchni przyśrodkowej (mniej więcej na środku) znajduje się zaś otwór żuchwy (ograniczony językiem), do którego przyczepia się więzadło klinowo-żuchwowe.
Gałąź składa się także z czterech brzegów (dolnego, górnego, przedniego i tylnego). Pierwszy i ostatni element tworzą kąt żuchwy. Warto dodać, że brzeg dolny to lokalizacja przyczepu mięśnia żwacza oraz mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego. Element górny jest mocno związany z dwoma wyrostkami (dziobiastym i kłykciowym). Brzeg przedni stanowi miejsce przyczepu mięśnia policzkowego. Z kolei tylny element jest relatywnie gruby i zaokrąglony. Co ważne, jest on przykryty ślinianką przyuszną.
Istotnymi elementami są także dwa wyrostki. Element dziobiasty (obejmuje go obustronnie przyczep mięśnia skroniowego) występuje w formie cienkiej, trójkątnej wyniosłości. Patrząc od strony boków, jest to powierzchnia mocno spłaszczona. Co ciekawe, ta wyniosłość cechuje się dużą zmiennością pod kątem nie tylko samej wielkości, ale także kształtu. Wyrostek dziobiasty jest nierzadko haczykowato zagięty ku tyłowi. Na tym obszarze wyodrębniamy brzeg przedni i tylny. Pierwszy z elementów jest wypukły. Dodatkowo przedłuża się w kierunku dolnym w ostrą krawędź brzegu przedniego gałęzi. Tymczasem brzeg tylny wyrostka dziobiastego jest wklęsły. Należy dodać, że stanowi on granicę przednią wcięcia żuchwy.
Czym charakteryzuje się wyrostek kłykciowy? Jest on na pewno większy od elementu dziobiastego. Ponadto służy do połączenia podstawy czaszki z żuchwą. Trzeba sobie zapamiętać, że wyrostki kłykciowe wraz z kośćmi skroniowymi współtworzą stawy skroniowo-żuchwowe.
Oba wyrostki są oddzielone od siebie wcięciem żuchwy. To miejsce stanowi natomiast głębokie wgłębienie, które jest bardzo rozwinięte. To właśnie przez tę lokalizację biegną nerw i naczynia żwaczowe w kierunku mięśnia żwacza.
Żuchwa człowieka: jakie spełnia funkcje?
Dzięki tej największej kości twarzoczaszki można m.in. swobodnie się wypowiadać. Co ciekawe, w trakcie otwierania i zamykania ust rusza się wyłącznie żuchwa. W tym czasie czaszka wraz ze szczęką pozostają nieruchome. Na czym w praktyce polega ruch żuchwy? Na początku porusza się ona ruchem obrotowym (jak otworzysz usta na szerokość około dwóch, trzech centymetrów). Później następuje zmiana i rozpoczyna się tak zwany ruch saneczkowy. Co ważne, w czasie dalszego otwierania buzi można zauważyć (z boku u kogoś innego) albo wyczuć (u siebie) wysuwanie się żuchwy do przodu.
W obrębie żuchwy są zakotwiczone zęby. Nic dziwnego, że jest to część niezbędna także w kontekście jedzenia. Żuchwa odpowiada za pracę mechaniczną dotyczącą żucia spożywanych pokarmów. Właśnie dlatego ta największa kość w ramach twarzoczaszki jest zbudowana z istoty gąbczastej, która została z kolei otoczona mocną warstwą zbitą. Co jeszcze jest tutaj ważne? Istota zbita składa się z beleczek kostnych (są one ułożone w ciągu linii sitowych). Warto także wspomnieć o tym, że przebieg linii sitowych jest przeważnie równoległy do miejsca największego ucisku i rozciągania żuchwy w czasie przeżuwania pokarmów.
Swobodne otwieranie i zamykanie ust, mówienie, czy przeżuwanie pokarmów nie byłyby możliwe bez kilku rodzajów mięśni poruszających żuchwą. Jakie elementy są tutaj kluczowe? To mięśnie obniżające, unoszące, wysuwające, cofające i skręcające. Dzięki nim żuchwa może poruszać się w rozmaitych kierunkach.
Co może zwiastować ból żuchwy? Poznaj różne schorzenia
W tym obrębie nierzadko dochodzi do rozmaitych kłopotów zdrowotnych. Jeśli pacjent czuje zatem jakikolwiek ból, czy dyskomfort, to powinien jak najszybciej zgłosić się do dentysty. Jakie są zaś najczęstsze problemy?
Zaburzenia czynnościowe stawu skroniowo-żuchwowego
Wyróżniamy np. tego typu kłopoty, które są związane z zakotwiczonymi zębami, stawami i mięśniami odpowiedzialnymi za poruszanie żuchwą. Niekiedy główną przyczyną jest stres. Przez to pacjent zaczyna zgrzytać zębami i zaciska je ze zbyt dużą siłą (w nienaturalny sposób). Niestety, to skutkuje napinaniem i rozbudowywaniem mięśni. To trochę tak, jakbyś regularnie chodził na siłownię i wykonywał konkretne ćwiczenia. Na skutek tego mięśnie stają się bardziej rozbudowane. Kłopot polega na tym, że tutaj nie jest to pożądanym zjawiskiem… W konsekwencji pacjent zaczyna jeszcze mocniej zaciskać zęby i tworzy się tak zwane „błędne koło”.
Problemy na tej płaszczyźnie są powodowane również przez braki w uzębieniu (w wyniku utraty lub usunięcia zęba). Dlaczego nie można tego bagatelizować? Przez to inne zęby są bardziej eksploatowane np. w czasie żucia pokarmów. To także przyczynia się do niepożądanego wzmocnienia mięśni. Dlatego tak ważne jest to, by luki były jak najszybciej uzupełnione (szczególnie polecane przez ekspertów są implanty). Ponadto zęby powinny mieć odpowiednią wysokość. Jeśli tak nie jest (np. na skutek ścierania się w trakcie zgrzytania), to praca mięśni będzie nieprawidłowa. Z czego to jednak wynika? Mięsień pracuje optymalnie, jeśli ma odpowiednią długość w trakcie ruchu. Zęby powinny być zatem prawidłowej wysokości. W innym wypadku mięśnie będą pracować w nienaturalny sposób, co prowadzi do wzmożonego napięcia.
Szczękościsk
To poważny problem. Cechuje się częściowym lub całkowitym brakiem możliwości otwarcia buzi. Dzieje się to na skutek odruchowego skurczu mięśni stawu skroniowo-żuchwowego. Ta kłopotliwa przypadłość może pojawić się u pacjentów tak naprawdę w każdym wieku (niezależnie od płci). Przez ten objaw nie można swobodnie otwierać i zamykać buzi (a tym samym mówić) oraz spożywać pokarmów. Szczękościsk jest spowodowany np. zmianami zapalnymi (w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego, w gardle albo nawet zębach). Niekiedy takie problemy pojawiają się na skutek urazu lub po usunięciu niektórych zębów (szczególnie chodzi o trzonowce). Czasami wynikają zaś z nadmiernego stresu i braku odpowiedniej umiejętności radzenia sobie z dużym napięciem. W skrajnych przypadkach ten objaw występuje w przypadku niektórych nowotworów.
Zespół Costena
To kolejne schorzenie bardzo utrudniające normalne funkcjonowanie. Zespół Costena pojawia się na skutek zaburzenia prawidłowego ułożenia struktur tworzących staw skroniowo-żuchwowy. Przez to dochodzi do wzrostu ciśnienia w obrębie szpary stawowej, ucisku nerwów, a także do napięcia mięśni i zarazem tkanek miękkich. Zespół Costena objawia się m.in. bólem o tępym charakterze, który czasami się zaostrza. Początkowo jest on ograniczony do okolicy stawu skroniowo-żuchwowego i występuje tylko przy żuciu. Potem może jednak promieniować (np. w kierunku czoła, potylicy i karku). Dolegliwości pojawiają się po dłuższym mówieniu i w trakcie jedzenia. Osoby mające zespół Costena narzekają też na trzaski w stawie i ograniczenie ruchów żucia. Niekiedy pacjenci w trakcie wywiadu medycznego opowiadają zaś swoim lekarzom, że mają szumy uszne i pewne kłopoty ze słuchem. Na to schorzenie najczęściej cierpią młode kobiety (w wieku od 20 do 40 lat).
Wady zgryzu związane z żuchwą
Masz problemy z żuchwą? Niekiedy wizyta u zwykłego stomatologa nie wystarczy. Czasami potrzebna jest pomoc ortodonty i chirurga szczękowo-twarzowego. Szczególnie jeśli chodzi o skomplikowane wady zgryzu. Wyróżniamy tutaj dwa najczęstsze schorzenia. Jednym z nich jest progenia (tak zwane przodożuchwie). W tym przypadku żuchwa pacjenta jest zbyt mocno wysunięta do przodu w porównaniu do szczęki. Przez to broda jest bardzo rozbudowana, a zęby górne i dolne nie są do siebie właściwie dopasowane. A to skutkuje np. problemami w trakcie przeżuwania pokarmów, czy oddychania. Aby progenia była wyleczona, konieczne jest założenie aparatu ortodontycznego, a potem (w większości przypadków) wykonanie zabiegu chirurgicznego.
Kolejną wadą zgryzu jest retrogenia (tyłożuchwie). W tym przypadku żuchwa jest zbyt mocno cofnięta w stosunku do szczęki. Czym to skutkuje? Pacjenci mają cofnięte i spłaszczone bródki. Guzowatość bródkowa nie jest zaś odpowiednio wykształcona. Takie nieprawidłowości anatomiczne powodują wiele komplikacji. Chodzi m.in. o kłopoty z odpowiednim przeżuwaniem pokarmów (także tutaj zęby górne i dolne nie są prawidłowo ułożone względem siebie), czy oddychaniem. Aby wyleczyć retrogenię, trzeba nosić aparat ortodontyczny, a potem poddać się operacji. To najskuteczniejszy sposób. Ortodonci czasami stosują w obu przypadkach tak zwane „kamuflaże”, ale niestety nie zapewniają one optymalnych efektów.
Autor: Lekarz stomatolog Tomasz Bobek
Lekarz stomatolog Tomasz Bobek
Lekarz stomatolog Tomasz Bobek, dentysta o numerze PWZ 1304071 (Numer Prawa Wykonywania Zawodu), ukończył studia stomatologiczne na Śląskim Uniwersytecie Medycznym. Jego praktyka jest odzwierciedleniem nieustannego doskonalenia umiejętności i uczestnictwa w międzynarodowych szkoleniach oraz konferencjach stomatologicznych. Jako profesjonalista, Tomasz Bobek dąży do ciągłego rozwoju i zdobywania wiedzy na temat najnowszych technik i technologii w dziedzinie implantologii. Od 2007 roku specjalizuje się w zakładaniu implantów zębowych i jest członkiem prestiżowych organizacji takich jak ICOI, DGOI, PSI i PTE. W 2006 roku uzyskał członkostwo w General Dental Council w Londynie. W 2011 roku ukończył Curriculum of Oral Implantology, a jego obszar zainteresowań obejmuje stomatologię cyfrową, protetykę oraz nowoczesne leczenie kanałowe zębów. Wprowadza implanty zębów Straumann, DIO, Megagen, Osstem.
Przeczytaj również:
